บทสำรวจแนวคิดเกี่ยวกับกรณีร่ำรวยผิดปกติในกฎหมายต่างประเทศและกฎหมายไทย กับข้อสังเกตที่เกี่ยวเนื่องกับคำวินิจฉัยศาลรัฐธรรมนูญที่ 10/2567

บทคัดย่อ

สังคมไทยมีความตระหนักว่า “การร่ำรวยผิดปกติ” เป็นการใช้ชีวิตที่ไม่สมกับรายได้ ทำให้เกิดข้อสงสัยถึงที่มาของทรัพย์สิน และมักมีความสัมพันธ์กับการทุจริตของเจ้าหน้าที่รัฐอย่างใกล้ชิด โดยกฎหมายไทยได้นิยาม คำว่า “การร่ำรวยผิดปกติ” ไว้ในพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการทุจริต พ.ศ. 2561 ว่าเป็น “การมีทรัพย์สินมากผิดปกติ หรือมีทรัพย์สินเพิ่มขึ้นมากผิดปกติ หรือการมีหนี้สินลดลงมากผิดปกติ หรือได้ทรัพย์สินมาโดยไม่มีมูลอันจะอ้างได้ตามกฎหมายสืบเนื่องมาจากการปฏิบัติตามหน้าที่หรือใช้อำนาจในตำแหน่งหน้าที่ รวมทั้งกรณีมีทรัพย์สินเพิ่มขึ้นผิดปกติสืบเนื่องจากการเปรียบเทียบบัญชีแสดงรายการทรัพย์สินและหนี้สินด้วย” อย่างไรก็ตาม การพิสูจน์การทุจริตเป็นเรื่องยาก เนื่องจากมักไม่ปรากฏเหยื่อที่ชัดเจน และทรัพย์สินสามารถถูกฟอกได้ง่าย ทำให้หลายประเทศพัฒนาแนวทาง “asset recovery” หรือการเรียกคืนทรัพย์สินที่ได้มาโดยมิชอบ โดยไม่จำเป็นต้องพิสูจน์การกระทำผิดทางอาญาที่เป็นมูลเหตุโดยตรง

แม้ว่าแนวคิดเกี่ยวกับคำว่า “การร่ำรวยผิดปกติ” จะได้รับการยอมรับในวงกว้าง แต่ยังไม่มีคำนิยามสากลที่ตายตัว อย่างไรก็ตาม มีความพยายามให้นิยามทั่วไปว่า คือ “การได้ประโยชน์จากมูลค่าของความมั่งคั่งซึ่งไม่อาจพิสูจน์ความชอบธรรมได้เมื่อพิจารณาเทียบกับแหล่งที่มาของรายได้อันชอบด้วยกฎหมาย” สำหรับการจัดทำกฎหมายเกี่ยวกับ “การร่ำรวยผิดปกติ” ของทั่วโลกมีความหลากหลาย และสามารถแบ่งได้เป็นกลุ่มใหญ่ ๆ ได้แก่ กลุ่มกฎหมายที่กำหนดให้ความผิดเกี่ยวกับการร่ำรวยผิดปกติมีสภาพบังคับทางอาญา โดยกำหนดให้การร่ำรวยผิดปกติเป็นความผิดทางอาญา มีโทษจำคุกและปรับ และกลุ่มกฎหมายที่กำหนดให้ความผิดเกี่ยวกับการร่ำรวยผิดปกติไม่มีสภาพบังคับทางอาญา โดยมุ่งเน้นการเรียกคืนทรัพย์สิน ชดใช้ค่าเสียหาย หรือบังคับใช้มาตรการทางปกครอง เช่น การพ้นจากตำแหน่ง หรือการห้ามเข้าทำสัญญากับรัฐ เป็นต้น

บทความนี้จะเป็นการสำรวจแนวคิดและวิวัฒนการของ “การร่ำรวยผิดปกติ” ในกฎหมายไทยและต่างประเทศ โดยเชื่อมโยงกับการทุจริตของเจ้าหน้าที่รัฐและผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง เพื่อเป็นข้อมูลพื้นฐานในการวิเคราะห์และทำความเข้าใจถึงคำวินิจฉัยของศาลรัฐธรรมนูญที่ 10/2567 ซึ่งถึงแม้ว่าเสียงข้างมากจะยอมรับในความชอบด้วยรัฐธรรมนูญของบทบัญญัติเกี่ยวกับการร่ำรวยผิดปกติ แต่มีความเห็นแย้งของตุลาการศาลรัฐธรรมนูญบางท่านที่ตั้งข้อสงสัยในประเด็นดังกล่าว ซึ่งเป็นประเด็นที่น่าสนใจและสมควรพิจารณาในรายละเอียดต่อไป