เจตจำนงเสรี : ฐานของแนวคิดเชิงมนุษยนิยม

บทคัดย่อ

กรณีที่เรามีความต้องการที่จะให้ความต้องการอย่างหนึ่งเป็นเจตจำนงและประสบความสำเร็จ เจตจำนงที่เกิดขึ้นเรียกได้ว่าเป็นเจตจำนงเสรีเพราะถูกกำหนดให้เป็นไปตามความต้องการระดับที่สองที่เรามี กล่าวอีกนัยหนึ่งเราควบคุมการกระทำของเราเองมิได้ปล่อยให้เป็นไปตามยถากรรม การเรียกกรณีเช่นนี้ว่าเป็นการมีเจตจำนงเสรีนับว่าเหมาะสมเพราะในเมื่อการกระทำที่เรากำหนดเองเราเรียกว่าเป็นการกระทำอย่างเสรี เราก็ย่อมกล่าวได้ว่าเจตจำนงที่เกิดจากการกำหนดของเราเป็นเจตจำนงเสรี กรณีที่เราพยายามที่จะกำหนดให้ความต้องการอย่างหนึ่งเป็นเจตจำนงแต่ไม่ประสบความสำเร็จเพราะไม่อาจต้านความปรารถนาที่แรงกว่าได้ เจตจำนงที่เกิดขึ้นไม่ใช่เจตจำนงอิสระเพราะไม่อยู่ในการบังคับบัญชาของเรา กรณีที่เราปล่อยให้มีการกระทำที่เป็นไปตามความปรารถนาที่แรงกว่า คือ กรณีที่เราไม่ใช้ศักยภาพที่เรามี การกระทำที่เกิดขึ้นไม่ได้มาจากความพยายามที่จะควบคุมตนเองจึงไม่ใช่การกระทำที่เกิดจากเจตจำนงเสรี

            ขอให้สังเกตว่าการแยกความแตกต่างระหว่างการกระทำที่เกิดจากเจตจำนงเสรีและการกระทำที่ไม่ได้เกิดจากเจตจำนงเสรีเช่นนี้ไม่ต้องอาศัยประเด็นว่ามนุษย์เราถูกกำหนดโดยสภาพแวดล้อมและพันธุกรรมหรือไม่ ประเด็นนี้จึงถูกมองว่าไม่เกี่ยวกับปัญหาเรื่องมนุษย์มีเจตจำนงเสรีหรือไม่ สมมติว่าเป็นความจริงว่าการกระทำของมนุษย์สืบสาวสาเหตุไปถึงที่สุดได้ว่ามีต้นเหตุจากปัจจัยสองอย่างนี้            แต่มนุษย์ก็ยังคงมีเจตจำนงเสรีได้ “เสรีภาพ” เป็นคำที่หอมหวนชวนให้ใฝ่หาของ “คนรุ่นใหม่” และมนุษย์ในยุคที่ระบอบการเมือง การปกครองแบบประชาธิปไตยเบ่งบานในประชาคมโลก แม้แต่ในด้านเศรษฐกิจการค้ายังระบุถึง “การค้าเสรี” ที่ต้องไม่มีการปิดกั้นด้วยมาตรการการกีดกันทางการค้าใดๆ อย่างไร้พรมแดน มนุษย์ทุกคนแสวงหาเสรีภาพ อยากได้มาซึ่งเสรีภาพ ในขณะเดียวกัน ความพยายามไขว่คว้าเพื่อให้ได้มาซึ่งเสรีภาพก็อาจนำมาซึ่งภาวะที่ปราศจากเสรีภาพ

          คำว่า “เสรีภาพ” มีความหมายที่กว้างมากเป็นความหมายเชิงนามธรรมที่ซ่อนเร้นอยู่ในความเป็นรูปธรรมของการกระทำที่อิสระ ดังนั้นถ้าจะให้คำจำกัดความในความหมายเดียว เป็นเรื่องที่แคบจึงมีผู้ให้ความหมายของคำว่า “เสรีภาพ” ไว้แตกต่างกันออกไปมากมาย ความหมายที่ธรรมดาที่สุดของคำว่า “เสรีภาพ” (freedom) ก็คือ “สภาวะที่ปราศจากการขู่เข็ญบังคับจากพลังภายนอก ดังนั้น “ทาส” จึงไม่มีเสรีภาพ เพราะมีผู้อื่นบังคับอยู่ตลอดเวลา ต่อเมื่อเขาได้รับการปลดปล่อย โดยมีสิทธิที่จะอยู่ในสังคมอย่างเสมอภาคกับผู้อื่น มีสิทธิที่จะทำงานของตนเอง จัดการกับผลิตผลของตน ตลอดจนชีวิตและทรัพย์สินของตนตามที่ตนเองเห็นสมควร จึงจะมีความหมายว่า เขามีเสรีภาพแล้ว